لدیڤ بهرنامێ خوه یێ ساڵانه رێڤهبهریا پهروهردا قهزا زاخو پشكا چالاكیێن خاندنگههان، رابون ب ڤهكرنا پێشانگهها خوه یا ساڵانه ژبو خاندنگههێت ئامادهیی.
ل سهر ڤێ پێشانگههێ ژی (كهلحی نهعمهت) ڕێڤهبهرێ پشكا چالاكیێت خاندنگههان ل پهروهردا قهزا زاخو بو (NNA) گوت، دڤێ پێشانگههێ دا ولدیڤ بهرنامێ مه یێ ساڵانه (21) خاندنگههێت ئامادهیی یێن سنورێ دهڤهرێ بهشداربوون كو تێدا ژی هژمارا (876) خوێندهكاران ب كارێن خوه یێن دهستیو تابلویێن شێوهكاری ئهڤ پێشانگههه خهملاندبون، ههڤدهم هژمارهكا زورا ماموستایێن هونهریو هونهر دوست ژی ژبو دیتنا ڤێ پێشانگههێ ئامادهببوون.
ڕێڤهبهرێ پشكا چالاكیێت خاندنگههان ل پهروهردا قهزا زاخو ئاشكهرهكر، ل داویێ ژلایێ لژنهیا تایبهتمهندا ههڵسهنگاندنێ ڤه، سێ خاندنگههێن یهكهم هاتنه ههلبژارتن كو ژوان ژی خاندنگهها ئامادهییا ژیان ب كومكرنا (81) خالان ل ڕیزا ئێكێ هاتو خاندنگهها گلاڤێژ ژی ب (80) خالان ل ڕیزا دووێ هاتو خاندنگهها ڤین ژی ب كومكرنا (75) خالان ل ڕیزا سیێ هات.
ل سهر ڤێ پێشانگههێ ژی (كهلحی نهعمهت) ڕێڤهبهرێ پشكا چالاكیێت خاندنگههان ل پهروهردا قهزا زاخو بو (NNA) گوت، دڤێ پێشانگههێ دا ولدیڤ بهرنامێ مه یێ ساڵانه (21) خاندنگههێت ئامادهیی یێن سنورێ دهڤهرێ بهشداربوون كو تێدا ژی هژمارا (876) خوێندهكاران ب كارێن خوه یێن دهستیو تابلویێن شێوهكاری ئهڤ پێشانگههه خهملاندبون، ههڤدهم هژمارهكا زورا ماموستایێن هونهریو هونهر دوست ژی ژبو دیتنا ڤێ پێشانگههێ ئامادهببوون.
ڕێڤهبهرێ پشكا چالاكیێت خاندنگههان ل پهروهردا قهزا زاخو ئاشكهرهكر، ل داویێ ژلایێ لژنهیا تایبهتمهندا ههڵسهنگاندنێ ڤه، سێ خاندنگههێن یهكهم هاتنه ههلبژارتن كو ژوان ژی خاندنگهها ئامادهییا ژیان ب كومكرنا (81) خالان ل ڕیزا ئێكێ هاتو خاندنگهها گلاڤێژ ژی ب (80) خالان ل ڕیزا دووێ هاتو خاندنگهها ڤین ژی ب كومكرنا (75) خالان ل ڕیزا سیێ هات.
ژ قهزایێن گرنگه ل ههرێمێ ودهرگههێ سهرهكى یه بۆ جیهانا دهرڤه, سهنتهرێ قهزایێ باژێرێ زاخۆ یه كو دكهڤیته لایێ ژێرى یا روژئاڤا یا دهشتا سندى یا ئهف دهشته ب ئاخا خۆ یا باش بۆ بهرههمى یا بناڤ ودهنگه, زاخۆ باژێرهكێ جوان وخودان ئاڤ وسهقایهكێ باشه دكهڤیته سهر روبارێ خابور كو دناڤ باژێرى دا دهرباز دبیت ودبیته دوو روبار وباژیرى دكهته دوو پارچه وپرهكا بهرى یاكهڤن ل سهر هاتیه ئاڤاكرن مێژویا وێ رهنگه دزڤریته سهردهمێ میرنشینا بادینان پاش ب تایێ سهرهكى ڤه دهێته گرێدان ودبهر كهلههكا كهڤن دا یا ههشت گوشه ستونك ول سهر وان كڤانێن سهر تیژ ههنه ههروهسا نیگار ونهخشه ئهڤه وهكو خانیهكێَ مهزنێن وێ بۆ دهربازدبیت.
مێژو نڤیس ل دور ناڤێ زاخۆ ژێك جودانه وچهند بوچونهك ل دور وێ چهندێ ههنه هندهك ژێدهرێن ئارامى دیاردكهن كو ناڤێ وێ ژ پهیڤا (زاخۆتا) یا ئارامى هاتیه وهرگرتن كو رامانا وێ (سهركهفتنه) كو ب وى شهرى هاتیه نافكرن ئهوێ دناڤبهرا رومێ وفرسێ دا چێبوى ل نێزیك زاخۆ یا نوكه كو رومانى یا سهركهفتن تێدا ب دهست ڤه ئینابو.
بوچونهكا دى ههیه بۆ ناڤێ زاخۆ كو ژ پهیڤا (زێ خوین) هاتیه ئانكو روبارێ خوینێ كو رویدانهكا گرنگ ل وى جهى چێبویه ئهوژى خوینهكا زور لێ هاتبو رشتن وئهف بوچونه یانێزیكى یا ئێكێ یه ودبیت ئاماژه ب وى شهرى بیت یێ دناڤبهرا رومێ وفرسێ دا هاتیهكرن.
بوچونهكا دى دبێژیت بنیاتێ وێ ژ (زێ) ئانكو روبار و (خوهك) ئانكو جهێ خار جهێ ئاڤ لێ دشدیێت, ههر چاوابیت پهیڤا زاخۆ دناڤا سترانێن فلكلورێ كوردى دا زور دهێته گوتن وبهیستن (زاخۆكا بادینا).
مێژویا باژێرێ ب دروستى ناهێته زانین میر جهلادهت بهدرخان دیاركریه كو باژێركهكێ گرنگ بۆ ل سهر دهمێ (كوتیان) لێ یا دروست سهركردێ یونانى زهینهفون (401) بهرى زاینى دهمێ دگهل لهشكرێ خۆ ڤهگهریایه وهلاتێ خۆ دوێ دهڤهرێ دا دهرباز بویه وگوتیه خهلكێ وى جهى كوردن.
دبیت زاخۆ ل وى جهى هاتبیته ئاڤاكرن وبهرفرههكرن ئهو جهێ باژێرێ حسێنیێ لێ هاتیه ئاڤاكرن كو گهلهلك ژێدهرا ژێ خهبهر دایه نهخاسمه یێن عهرهبى وگوتنه روبارى (خابورێ حوسهینیێ) وههتا نوكه تاخهكێ باژێرێ زاخۆ بناڤێ حوسهینیێ یه, مێژو نڤیسێ كورد شهرهفخانێ بدلیسى (1005) كوچى دبێژیت زاخۆ سهر ب میرنشینا بادینان ڤه بویهههر ژ سهر دهمێ سلتان (حهسهن بهگ كورێ میر سهیفهدین) و ل سالا (892) كوچى ئێكهم میر ژلایێ وان بۆ زاخۆ هاتیه دانان, ههر وهسا ل سهردهمێ ئێك ژوان كنیشتهك بۆ جوهیان ل باژێرى ئاڤاكر وههتا نوكه شوینوارێن وێ ماینه.
ژیارا خهلكێ زاخۆ ل سهر چاندنێ یه نهخاسمه چاندنا دهرامهتێ زڤستانێ وهكو گهنم و جهه ونیسك ونوك وفێقى ب ههمى جورا ئهف دهرامهته ژى ل دهشتا سندى یا وهندهك جهێن دى كو مفا ژێ دهێته وهرگرتن, زێدهبارى چاندنا دهرامهتێ هاڤینى وهكو باجانو برنجى وتوتن وگهلهك كهسكاتیێ دیتر, قهزا زاخۆ ب چاندنا سپیندارا وگویز وهنارا یا بناڤ ودهنگه وژبهر ئاخا وئاڤا باش بهرههمهكێ باش ژێ دهێته چنین.
زاخۆ ژێدهرێ سهرهكى یێ چێكرنا (شهل وشهبكا) یه وئهف كارسازیه كێم بویه ژبهر نهبونا كهرهستێ دهست پێكى یێ بهرههم ئینانێ وهكو (مهرهزى) وباراپتر ژخهلكى بهرێ خۆ دایه وان جلكا یێن ژ هندهك كهرهستێن دى دهێته چێكرن.
ژبهر كو زاخۆ دهرگههێ سهرهكى یه بۆ ژ دهرڤه لهورا یا بویه بنگهههكێ بازرگانى یێ گرنگ وپتریا خهلكێ وێ بوینه بازرگان وب دههان كومپانیێن بازرگانى لێ هاتینه ڤهكرن, گهلهك شوینوار ل زاخۆ ههنه وفهرمانگهها شوینوارا ل دهوكێ نێزیكى ( 159) جها لێ دهست نیشانكرینه ویێن گرنگ ئهڤهنه :
1- پرا دهلال
ئهف پرهل سهر روبارێ خابور ل روژههلاتێ باژێرى هاتیه دانان وگهلهك گوتن ل سهر چێكرنا وێ ههنه (ههمرتین) دبێژیت یا رومانى یه (ئهسكیف) دبێژیت یا یونانى یه و(سلوقس)ى فهرمانا ئاڤاكرنا وێ دایه كو ئێك ژ سهركردێن ئهسكهنهدرێ مهقدونى بۆ, هندهك شوینوار ناسێن رێڤهبهریا شوینوارێن عیراقى هزردكهن كو دبیت ئێكك ژ سولتانێن بادینان ئاڤاكربیت لێ یا دروست ئهف پره ل سهر شوینوارێن ئێكا كهڤن تر یا هاتیه ئاڤاكرن ودبیت ئێك ژمیرێن بادینان ئهف پره نویژهنكربیت وداستانهكا سترانا كوردى ل دور ئاڤاكرنا پرێ ههیه, درێژیا وێ (114) م وفرههیا وێ (4, 70)م و (15, 50) م ژ ئاڤا روبارى یا بلنده ههمى ب بهرێ نهخشهكرى هاتیه دروستكرن و قهنتهرهكا مهزن وفرهه ل نیڤا وێ ههیه و (5) قهنتهرێن بچیكتر ل ههردوو رهخێن وێ ههنه, دیوارێن وێ ب بهرێن مهزن وب نهخشه هاتینه نژنین وكهرهستێ كسلێ بۆ ئاڤاكرنێ هاتیه ب كار ئینان وگهلهك ب شارهزایى هاتیه ئاڤاكرن ومێژویا ئاڤاكرنا وێ نه هاتیه زانین چونكو چ پهیكهر ونهخشه ل سهر نینن ههتا مێژویا وێ بهێته زانین.
ناڤێ پرا دهلال ل دهف خهلكێ زاخۆ یێ كهڤنه وهندهك ژخهلكێ تاخێن وێ دبێژنێ پرا مهزن وناڤێ پراعهباسیێ ناڤهكێ نوى یه ل سالێن سیهان ژ چهرخێ بورى ل سهر هاتیه دانان ب فهرمانهكا رهسمى یا قایمقامێ قهزا زاخۆ یێ وى سهر دهمى شوینوار نیاس (كونرادبرویس) ل 15/نیسانا/1909 دهمێ سهرهدانا پرێ كرى ب ناڤێ پرا خا بور نافكر.
2- كهلها زاخۆ:
كهلها زاخۆ دكهڤیته نیڤهكا باژێرى ل سهر رهخێ روژ ئاڤایێ خابورى وههتا نوكه ژى یا دیار وبهرچاڤه وئێك ژ خانیێن میرگهها بادینان بۆ لێ میر (على خان 1205-1212 ك) دوباره نوژهن وبهر فرههكریه ئهف كهلهه ل سهر كهلههكا كهڤنتر هاتیه ئاڤاكرن ژ پاشمایكێن وێ یا دیاره كو كهلههكا ئاسێ بویه وببهرێ حهێوى هاتیه ئاڤاكرن وب قاتهكێ گێچێ هاتیه داپوشكرن, وههتا نوكه ژى بورجهكێ وێ یێ ببهرى هاتیه ئاڤاكرن یێ بهرچاڤه.
3- كهلها قوباد پاشا:
ئهف قوبه دكهڤیته ناف گورستانا زاخۆیاشهش كوژیه شهش پهنجهر ههنه دگهل دهرگهههكى (تابوك وفخار) بۆ ئاڤاكرنێ هاتیه ب كار ئینان هندهك نهخشهل سهر ههنه وههتا نوكه ژى ددیارن.
4- شوینوارێن كێسته:
باژێرهكێ كهڤنه مێژویا وى دبیت ڤهدگهریت بۆ سهردهمێ ئاشوریان ل وێرێ پاره وپهیكهرێن ئاشورى ویونانى وئیسلامى هاتینه دیتن خودێ ژێ رازى شهمدین بابهتهك ل دور شوینوارێن كێسته دگوڤارا (الاخاو ) دا 1933 نڤێسیه وگهلهك شوینوارێن دى, (58) كم ژ سهنتهرێ پارێزگههێ دوره, روبهرێ قهزایێ (1378) كم2 وسێ ناحیا بخو ڤهدگریت:
- %
مێژو نڤیس ل دور ناڤێ زاخۆ ژێك جودانه وچهند بوچونهك ل دور وێ چهندێ ههنه هندهك ژێدهرێن ئارامى دیاردكهن كو ناڤێ وێ ژ پهیڤا (زاخۆتا) یا ئارامى هاتیه وهرگرتن كو رامانا وێ (سهركهفتنه) كو ب وى شهرى هاتیه نافكرن ئهوێ دناڤبهرا رومێ وفرسێ دا چێبوى ل نێزیك زاخۆ یا نوكه كو رومانى یا سهركهفتن تێدا ب دهست ڤه ئینابو.
بوچونهكا دى ههیه بۆ ناڤێ زاخۆ كو ژ پهیڤا (زێ خوین) هاتیه ئانكو روبارێ خوینێ كو رویدانهكا گرنگ ل وى جهى چێبویه ئهوژى خوینهكا زور لێ هاتبو رشتن وئهف بوچونه یانێزیكى یا ئێكێ یه ودبیت ئاماژه ب وى شهرى بیت یێ دناڤبهرا رومێ وفرسێ دا هاتیهكرن.
بوچونهكا دى دبێژیت بنیاتێ وێ ژ (زێ) ئانكو روبار و (خوهك) ئانكو جهێ خار جهێ ئاڤ لێ دشدیێت, ههر چاوابیت پهیڤا زاخۆ دناڤا سترانێن فلكلورێ كوردى دا زور دهێته گوتن وبهیستن (زاخۆكا بادینا).
مێژویا باژێرێ ب دروستى ناهێته زانین میر جهلادهت بهدرخان دیاركریه كو باژێركهكێ گرنگ بۆ ل سهر دهمێ (كوتیان) لێ یا دروست سهركردێ یونانى زهینهفون (401) بهرى زاینى دهمێ دگهل لهشكرێ خۆ ڤهگهریایه وهلاتێ خۆ دوێ دهڤهرێ دا دهرباز بویه وگوتیه خهلكێ وى جهى كوردن.
دبیت زاخۆ ل وى جهى هاتبیته ئاڤاكرن وبهرفرههكرن ئهو جهێ باژێرێ حسێنیێ لێ هاتیه ئاڤاكرن كو گهلهلك ژێدهرا ژێ خهبهر دایه نهخاسمه یێن عهرهبى وگوتنه روبارى (خابورێ حوسهینیێ) وههتا نوكه تاخهكێ باژێرێ زاخۆ بناڤێ حوسهینیێ یه, مێژو نڤیسێ كورد شهرهفخانێ بدلیسى (1005) كوچى دبێژیت زاخۆ سهر ب میرنشینا بادینان ڤه بویهههر ژ سهر دهمێ سلتان (حهسهن بهگ كورێ میر سهیفهدین) و ل سالا (892) كوچى ئێكهم میر ژلایێ وان بۆ زاخۆ هاتیه دانان, ههر وهسا ل سهردهمێ ئێك ژوان كنیشتهك بۆ جوهیان ل باژێرى ئاڤاكر وههتا نوكه شوینوارێن وێ ماینه.
ژیارا خهلكێ زاخۆ ل سهر چاندنێ یه نهخاسمه چاندنا دهرامهتێ زڤستانێ وهكو گهنم و جهه ونیسك ونوك وفێقى ب ههمى جورا ئهف دهرامهته ژى ل دهشتا سندى یا وهندهك جهێن دى كو مفا ژێ دهێته وهرگرتن, زێدهبارى چاندنا دهرامهتێ هاڤینى وهكو باجانو برنجى وتوتن وگهلهك كهسكاتیێ دیتر, قهزا زاخۆ ب چاندنا سپیندارا وگویز وهنارا یا بناڤ ودهنگه وژبهر ئاخا وئاڤا باش بهرههمهكێ باش ژێ دهێته چنین.
زاخۆ ژێدهرێ سهرهكى یێ چێكرنا (شهل وشهبكا) یه وئهف كارسازیه كێم بویه ژبهر نهبونا كهرهستێ دهست پێكى یێ بهرههم ئینانێ وهكو (مهرهزى) وباراپتر ژخهلكى بهرێ خۆ دایه وان جلكا یێن ژ هندهك كهرهستێن دى دهێته چێكرن.
ژبهر كو زاخۆ دهرگههێ سهرهكى یه بۆ ژ دهرڤه لهورا یا بویه بنگهههكێ بازرگانى یێ گرنگ وپتریا خهلكێ وێ بوینه بازرگان وب دههان كومپانیێن بازرگانى لێ هاتینه ڤهكرن, گهلهك شوینوار ل زاخۆ ههنه وفهرمانگهها شوینوارا ل دهوكێ نێزیكى ( 159) جها لێ دهست نیشانكرینه ویێن گرنگ ئهڤهنه :
1- پرا دهلال
ئهف پرهل سهر روبارێ خابور ل روژههلاتێ باژێرى هاتیه دانان وگهلهك گوتن ل سهر چێكرنا وێ ههنه (ههمرتین) دبێژیت یا رومانى یه (ئهسكیف) دبێژیت یا یونانى یه و(سلوقس)ى فهرمانا ئاڤاكرنا وێ دایه كو ئێك ژ سهركردێن ئهسكهنهدرێ مهقدونى بۆ, هندهك شوینوار ناسێن رێڤهبهریا شوینوارێن عیراقى هزردكهن كو دبیت ئێكك ژ سولتانێن بادینان ئاڤاكربیت لێ یا دروست ئهف پره ل سهر شوینوارێن ئێكا كهڤن تر یا هاتیه ئاڤاكرن ودبیت ئێك ژمیرێن بادینان ئهف پره نویژهنكربیت وداستانهكا سترانا كوردى ل دور ئاڤاكرنا پرێ ههیه, درێژیا وێ (114) م وفرههیا وێ (4, 70)م و (15, 50) م ژ ئاڤا روبارى یا بلنده ههمى ب بهرێ نهخشهكرى هاتیه دروستكرن و قهنتهرهكا مهزن وفرهه ل نیڤا وێ ههیه و (5) قهنتهرێن بچیكتر ل ههردوو رهخێن وێ ههنه, دیوارێن وێ ب بهرێن مهزن وب نهخشه هاتینه نژنین وكهرهستێ كسلێ بۆ ئاڤاكرنێ هاتیه ب كار ئینان وگهلهك ب شارهزایى هاتیه ئاڤاكرن ومێژویا ئاڤاكرنا وێ نه هاتیه زانین چونكو چ پهیكهر ونهخشه ل سهر نینن ههتا مێژویا وێ بهێته زانین.
ناڤێ پرا دهلال ل دهف خهلكێ زاخۆ یێ كهڤنه وهندهك ژخهلكێ تاخێن وێ دبێژنێ پرا مهزن وناڤێ پراعهباسیێ ناڤهكێ نوى یه ل سالێن سیهان ژ چهرخێ بورى ل سهر هاتیه دانان ب فهرمانهكا رهسمى یا قایمقامێ قهزا زاخۆ یێ وى سهر دهمى شوینوار نیاس (كونرادبرویس) ل 15/نیسانا/1909 دهمێ سهرهدانا پرێ كرى ب ناڤێ پرا خا بور نافكر.
2- كهلها زاخۆ:
كهلها زاخۆ دكهڤیته نیڤهكا باژێرى ل سهر رهخێ روژ ئاڤایێ خابورى وههتا نوكه ژى یا دیار وبهرچاڤه وئێك ژ خانیێن میرگهها بادینان بۆ لێ میر (على خان 1205-1212 ك) دوباره نوژهن وبهر فرههكریه ئهف كهلهه ل سهر كهلههكا كهڤنتر هاتیه ئاڤاكرن ژ پاشمایكێن وێ یا دیاره كو كهلههكا ئاسێ بویه وببهرێ حهێوى هاتیه ئاڤاكرن وب قاتهكێ گێچێ هاتیه داپوشكرن, وههتا نوكه ژى بورجهكێ وێ یێ ببهرى هاتیه ئاڤاكرن یێ بهرچاڤه.
3- كهلها قوباد پاشا:
ئهف قوبه دكهڤیته ناف گورستانا زاخۆیاشهش كوژیه شهش پهنجهر ههنه دگهل دهرگهههكى (تابوك وفخار) بۆ ئاڤاكرنێ هاتیه ب كار ئینان هندهك نهخشهل سهر ههنه وههتا نوكه ژى ددیارن.
4- شوینوارێن كێسته:
باژێرهكێ كهڤنه مێژویا وى دبیت ڤهدگهریت بۆ سهردهمێ ئاشوریان ل وێرێ پاره وپهیكهرێن ئاشورى ویونانى وئیسلامى هاتینه دیتن خودێ ژێ رازى شهمدین بابهتهك ل دور شوینوارێن كێسته دگوڤارا (الاخاو ) دا 1933 نڤێسیه وگهلهك شوینوارێن دى, (58) كم ژ سهنتهرێ پارێزگههێ دوره, روبهرێ قهزایێ (1378) كم2 وسێ ناحیا بخو ڤهدگریت:
- %